الکتروموتور سه فاز وسیله ای الکترومکانیکی است که انرژی الکتریکی را به انرژی مکانیکی تبدیل می کند. در مورد عملکرد سه فاز AC (جریان متناوب)، پر کاربردترین موتور، موتور القایی سه فاز است، زیرا این نوع موتور به دستگاه راه انداز اضافی نیاز ندارد. این نوع الکتروموتور به موتور القایی خود راه انداز معروف هستند.
الکتروموتور سه فاز نوعی از الکتروموتور با ولتاژ ورودی ۳۶۰ ولت سه فاز است که راه اندازی آن نیاز به کنتوری با قابلیت های سه فاز دارد. فروش الکتروموتور سه فاز به نسبت موتورهای تکفاز از تیراژ بالاتری برخوردار است. دلیل آن رنج وسیع تولید این دسته الکتروموتور میباشد.
الکتروموتور سنکرون در مقابل موتور القایی
در ادامه به تعریف موتور سنکرون و موتور القایی خواهیم پرداخت و سپس بحث خود را شروع خواهیم کرد:
موتور سنکرون چیست؟
یک موتور سنکرون سه فاز با سرعت سنکرون کار می کند و قطب های روتور با قطب های دوار استاتور هم تراز هستند. هنگامی که قطب ها در یک راستا قرار دارند، گفته می شود که موتور با سرعت سنکرون کار می کند. این نوع موتور همیشه با سرعت سنکرون کار می کند، یعنی سرعت متغیر با موتور سنکرون امکان پذیر نیست.
موتورهای سنکرون به منبع تغذیه DC ثانویه برای تغذیه و مغناطیسی روتور نیاز دارند، جریان DC از طریق استفاده از حلقه های تقسیم شده به موتور تغذیه می شود. همچنین می توان از آهنرباهای دائمی روی روتور استفاده کرد. از آنجایی که موتور برای کار کردن باید با سرعت سنکرون کار کند، معمولاً یک مکانیسم راه اندازی لازم است تا موتور در سرعت کار یا نزدیک به آن بچرخد تا موتور بتواند به درستی کار کند.
منبع تغذیه DC برای روتور معمولاً از منبع AC اصلی تامین میشود و در مدار DC عرضه شده به روتور یکسو میشود، بنابراین در حالی که دو ولتاژ تغذیه متفاوت مورد نیاز است، هر دو از منبع AC ورودی ۳ فاز استفاده میکنند.
موتور القایی چیست؟
موتورهای القایی بر اساس اصولی متفاوت از موتورهای سنکرون کار می کنند.
القاء فرآیند ایجاد جریان در یک هادی با قرار دادن آن در نزدیکی یا داخل یک میدان مغناطیسی متغیر است. القاء فقط در مدارهای جریان AC امکان پذیر است زیرا تغییر میدان مغناطیسی در هنگام تغییر جریان بین حالت ها است که باعث جریان القایی می شود.
موتورهای القایی از این اصل برای ایجاد گشتاور مکانیکی از تغییر مغناطیسی ثابت ایجاد شده با جریان متناوب در سیم پیچ ها استفاده می کنند. از آنجایی که استاتور با استفاده از سه فاز تغذیه می شود، یک میدان مغناطیسی دوار تولید می شود که دائماً نسبت به روتور تغییر می کند.
از آنجایی که چرخش میدان مغناطیسی نسبت به روتور است، روتور در یک حالت ثابت تلاش می کند تا میدان مغناطیسی در حال چرخش را بگیرد. این بدان معنی است که یک موتور القایی همیشه کندتر از سرعت میدان مغناطیسی دوار می چرخد. روتور موتور سنکرون به منبع تغذیه DC نیاز دارد.
اجزاء الکتروموتور سه فاز
الکتروموتور سه فاز به موتور های الکتریکی گفته می شود که بر خلاف الکتروموتور تکفاز که تنها از فاز و نول برای کارکرد بهره می گیرد، باید برای ایجاد نیروی مکانیکی به برق سه فاز متصل شود. این نوع الکتروموتور، برای ایجاد نیروی مغناطیسی چرخان مورد نیاز، از اختلاف فاز موجود بین سه فاز تغذیه مجزا کمک می گیرد. برای درک اصل کار یک موتور القایی سه فاز، درک ساخت الکتروموتور سه فاز ضروری است. یک الکتروموتور سه فاز از دو بخش اصلی زیر تشکیل شده است:
- استاتور
- روتور
استاتور موتور القایی سه فاز
استاتور موتور القایی سه فاز از تعدادی شکاف تشکیل شده است تا یک مدار سیم پیچ سه فاز ایجاد کند که ما آن را با منبع AC سه فاز وصل می کنیم. سیم پیچ سه فاز را به گونه ای در شکاف ها مرتب می کنیم که وقتی منبع تغذیه سه فاز AC را روشن می کنیم یک میدان مغناطیسی دوار ایجاد کنند.
همانطور که از نام آن پیداست، استاتور یک قسمت ثابت موتور است. استاتور موتور القایی از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:
- قاب استاتور
- هسته استاتور
- سیم پیچ استاتور
قاب استاتور
قاب استاتور قسمت بیرونی موتور است. عملکرد قاب استاتور پشتیبانی از هسته استاتور و سیم پیچ استاتور است. استحکام مکانیکی قسمت های داخلی موتور را تامین می کند. قاب دارای پره هایی در سطح بیرونی برای دفع گرما و خنک شدن موتور است.
قاب برای دستگاه های کوچک ریخته گری می شود و برای ماشین های بزرگ ساخته می شود. با توجه به کاربردها، قاب از فولاد دایکاست، آلیاژهای آلومینیوم/آلومینیوم یا فولاد ضد زنگ ساخته شده است.
هسته استاتور
عملکرد هسته استاتور حمل شار مغناطیسی متناوب است که باعث هیسترزیس و از دست دادن جریان گردابی می شود. برای به حداقل رساندن این تلفات، هسته توسط مهره های فولادی با ضخامت ۰٫۳ تا ۰٫۶ میلی متر لایه بندی می شود.
سیم پیچ استاتور
سیم پیچ استاتور در داخل شکاف های استاتور موجود در داخل هسته استاتور قرار می گیرد. سیم پیچ سه فاز به عنوان سیم پیچ استاتور قرار می گیرد و تغذیه سه فاز به سیم پیچ استاتور داده می شود.
تعداد قطب های یک موتور به اتصال داخلی سیم پیچ استاتور بستگی دارد و سرعت موتور را تعیین می کند. اگر تعداد قطب ها بیشتر باشد سرعت کمتر و اگر تعداد قطب ها کمتر از سرعت زیاد باشد. قطب ها همیشه جفت هستند. بنابراین، تعداد کل قطب ها همیشه یک عدد زوج است. رابطه بین سرعت سنکرون و قطب های عددی در معادله زیر نشان داده شده است.
Ns = 120 f / P
که
- f= فرکانس
- p= تعداد کل قطب ها
- Ns = سرعت سنکرون
با توجه به کاربرد و نوع روش راه اندازی موتورها ، سیم پیچ استاتور به صورت ستاره یا مثلث متصل می شود و با اتصال ترمینال ها در جعبه ترمینال انجام می شود.
روتور موتور القایی سه فاز
همانطور که از نام آن پیداست، روتور یک بخش دوار از موتور است. روتور موتور القایی سه فاز از یک هسته استوانه ای چند لایه با شکاف های موازی تشکیل شده است که می تواند هادی ها را حمل کند. هادی ها میله های مسی یا آلومینیومی سنگینی هستند که در هر شکاف نصب شده و توسط حلقه های انتهایی اتصال کوتاه می شوند. شیارها دقیقاً به موازات محور شفت ساخته نشدهاند، بلکه کمی کج شدهاند، زیرا این ترتیب صدای زمزمه مغناطیسی را کاهش میدهد و میتواند از توقف موتور جلوگیری کند.
انواع الکتروموتور سه فاز بر اساس روتور
با توجه به نوع روتور الکتروموتورها به دو دسته زیر تقسیم می شوند:
- الکتروموتور قفس سنجابی
- موتور القایی حلقه لغزنده یا روتور سیم پیچی شده
ساختار استاتور در هر دو نوع الکتروموتور یکسان است. انواع روتورهای مورد استفاده در الکتروموتورهای سه فاز در قسمت زیر بحث شده است.
موتور القایی قفس سنجابی
شکل این روتور شبیه به شکل قفس سنجاب است. بنابراین این موتور به موتور القایی قفس سنجابی معروف است. ساخت این نوع روتور بسیار ساده و ناهموار است. بنابراین، تقریبا ۸۰٪ از موتورهای القایی یک موتور القایی قفس سنجابی است.
روتور از یک هسته چند لایه استوانه ای تشکیل شده و دارای شکاف هایی در حاشیه بیرونی است. شکاف ها موازی نیستند اما در زاویه ای کج می شوند. این به جلوگیری از قفل شدن مغناطیسی بین دندانه های استاتور و روتور کمک می کند. عملکرد نرم را به همراه دارد و صدا را کاهش می دهد. طول هادی روتور را افزایش می دهد به همین دلیل مقاومت روتور افزایش می یابد.
روتور قفس سنجابی به جای سیم پیچ روتور از میله های روتور تشکیل شده است. میله های روتور از آلومینیوم، برنج یا مس ساخته شده اند.
میله های روتور به طور دائم توسط حلقه های انتهایی کوتاه می شوند. بنابراین، یک مسیر کامل بسته در مدار روتور ایجاد می کند. میله های روتور با حلقه های انتهایی جوش داده شده یا مهاربندی می شوند تا پشتیبانی مکانیکی ایجاد کنند.
میله های روتور اتصال کوتاه دارند. بنابراین امکان افزودن مقاومت خارجی به مدار روتور وجود ندارد.
در این نوع روتور از حلقه های لغزنده و برس ها استفاده نمی شود. از این رو، ساخت این نوع موتورها ساده تر و قوی تر است.
موتور القایی حلقه لغزنده
در این نوع الکتروموتور سه فاز روتور از یک هسته استوانه ای چند لایه با شکاف هایی در حاشیه بیرونی تشکیل شده است. سیم پیچ روتور در داخل شکاف ها قرار می گیرد.
در این نوع روتور، سیم پیچ روتور به گونه ای زخمی می شود که تعداد قطب های سیم پیچ روتور با تعداد قطب های سیم پیچ استاتور یکسان است. سیم پیچ روتور را می توان به صورت ستاره یا مثلث متصل کرد.
پایانه های انتهایی سیم پیچ های روتور به حلقه های لغزنده متصل می شوند. بنابراین، این موتور به عنوان یک موتور القایی حلقه لغزشی شناخته می شود.
مقاومت خارجی می تواند به راحتی از طریق حلقه لغزش و برس ها به مدار روتور متصل شود. و برای کنترل دور موتور و بهبود گشتاور راه اندازی موتور القایی سه فاز بسیار مفید است. مقاومت خارجی فقط برای هدف شروع استفاده می شود. اگر در طول شرایط کار متصل بماند، تلفات مس روتور را افزایش می دهد.
هنگامی که موتور نزدیک به سرعت واقعی کار می کند، حلقه های لغزنده توسط یقه فلزی اتصال کوتاه پیدا می کنند. با این ترتیب، برس ها و مقاومت خارجی از مدار روتور حذف می شود.
این باعث کاهش تلفات مس روتور و همچنین اصطکاک در برس ها می شود. ساختار روتور در مقایسه با موتور قفس سنجابی به دلیل وجود برس ها و حلقه های لغزنده کمی پیچیده است.
تعمیر و نگهداری این موتور بیشتر است. بنابراین، این موتور تنها زمانی استفاده می شود که کنترل سرعت متغیر و گشتاور راه اندازی بالا مورد نیاز باشد. در غیر این صورت، موتور القایی قفس سنجابی بر موتور القایی حلقه لغزشی ترجیح داده می شود.
نحوه کار الکتروموتور سه فاز
استاتور موتور از سیم پیچی همپوشانی تشکیل شده است که با زاویه الکتریکی ۱۲۰ درجه قرار گرفته است. هنگامی که سیم پیچ اولیه یا استاتور را به منبع AC سه فاز وصل می کنیم، میدان مغناطیسی دوار ایجاد می کند که با سرعت سنکرون می چرخد.
رازهای پشت چرخش:
طبق قانون فارادی، یک emf القا شده در هر مداری به دلیل سرعت تغییر پیوند شار مغناطیسی در مدار است. از آنجایی که سیم پیچ روتور در یک موتور القایی یا از طریق یک مقاومت خارجی بسته می شود یا مستقیماً توسط حلقه انتهایی کوتاه می شود و میدان مغناطیسی چرخان استاتور را قطع می کند، یک emf در میله مسی روتور القا می شود و به دلیل این emf جریانی از روتور عبور می کند.
در اینجا سرعت نسبی بین شار دوار و هادی روتور استاتیک علت تولید جریان است. از این رو طبق قانون لنز ، روتور در یک جهت می چرخد تا علت، یعنی سرعت نسبی کاهش یابد.
بنابراین از اصل کار موتور القایی سه فاز ، ممکن است مشاهده شود که سرعت روتور نباید به سرعت سنکرون تولید شده توسط استاتور برسد. اگر سرعت ها برابر شوند، چنین سرعت نسبی وجود نخواهد داشت، بنابراین هیچ emf در روتور القا نمی شود، و جریانی در جریان نیست و بنابراین گشتاور ایجاد نمی شود. در نتیجه، روتور نمی تواند به سرعت سنکرون برسد. تفاوت بین سرعت استاتور (سرعت سنکرون) و روتور را لغزش می گویند. چرخش میدان مغناطیسی در یک موتور القایی این مزیت را دارد که نیازی به اتصال الکتریکی به روتور نیست.
مزایای الکتروموتور سه فاز
الکتروموتور سه فاز دارای مزایای زیر است:
- ساخت یک موتور بسیار ساده و قوی است.
- کار یک موتور القایی بسیار ساده است.
- می تواند در هر شرایط محیطی کار کند.
- راندمان موتور بسیار بالاست.
- تعمیر و نگهداری یک موتور القایی در مقایسه با سایر موتورها کمتر است.
- تنها به یک منبع منبع نیاز دارد. برای تحریک مانند موتور سنکرون به منبع DC خارجی نیاز ندارد.
- موتور القایی یک موتور خود راه انداز است. بنابراین، برای عملیات عادی به هیچ وسیله کمکی اضافی نیاز ندارد.
- قیمت این موتور نسبت به سایر موتورها بسیار کمتر است.
- طول عمر این موتور بسیار بالاست.
- واکنش آرمیچر کمتر است.
کاربرد الکتروموتور سه فاز
همانطور که در بالا ذکر شد، این موتور یک موتور با سرعت ثابت است، بنابراین برای کاربردهای صنعتی و تجاری مناسب است که نیازی به کنترل سرعت یا گشتاور راه اندازی بالا ندارد. از جمله این مکمل ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پمپ های گریز از مرکز.
- نوار نقاله با سرعت ثابت
- کمپرسورهای هوا
- پمپ های شناور
- دمنده های هوا
انواع موتورهای سه فاز که در صنعت مورد استفاده قرار می گیرد، شامل موتورهای دو پل (موتورهای سه فاز ۳۰۰۰ دور بر دقیقه) است که عمدتا در کاربردهایی مانند ساخت فن و هواکش می توان یافت. معمولا در این کاربردها صدای موتور از عوامل مهم خرید آن محسوب می شود. از دیگر انواع موتورهای سه فاز موتورهای ۴ پل (موتورهای سه فاز ۱۵۰۰ دور بر دقیقه) هستند که پرمصرف ترین نوع موتورهای سه فاز هستند و در بسیاری از موارد در صنعت به همراه گیربکس استفاده می شوند. انواع کم مصرف تر شامل موتورهای ۶ پل (موتورهای سه فاز ۱۰۰۰ دور بر دقیقه) و موتورهای ۸ پل (موتورهای سه فاز ۷۵۰ دور بر دقیقه) هم وجود دارند که به صورت خاص مورد استفاده قرار می گیرند.
جنس بدنه و سرعت الکتروموتور سه فاز
الکتروموتور سه فاز را مانند بسیاری از تجهیزات صنعتی دیگر، می توان با در نظر گرفتن معیارهای متفاوتی به صورت های مختلفی دسته بندی کرد. این موتور های الکتریکی را بر اساس دوری که دارند، به چهار دسته ۷۰۰ دور، ۱۰۰۰ دور، ۱۴۰۰ دور و ۳۰۰۰ دور تقسیم بندی می کنند.
از لحاظ جنس بدنه نیز، می توان آن ها را با پوسته آلومینیومی یا چدنی در بازار تهیه نمود.
توان موتور های الکتریکی سه فاز نیز در خرید آن ها بسیار مهم می باشد که معمولا بر حسب kw یا اسب بخار بیان می شود. البته الکتروموتور های سه فاز اغلب دارای توان های بیشتر از ۴ kw می باشند.
همچنین موتور های الکتریکی در توان های پایین تر به صورت فلنچ و در توان و قدرت های بالاتر به صورت پایه دار طراحی می شوند.
می توان الکتروموتور ها را بر اساس برند و کشور سازنده نیز تقسیم بندی نمود. از جمله انواع برند های پر فروش الکتروموتور سه فاز می توان به الکتروموتور موتوژن، الکتروموتور چینی گوانگلو، الکتروموتور SIEMENS، الکتروموتور ABB و الکتروموتور VEMAT اشاره کرد.
عوامل تاثیر گذار بر سرعت الکتروموتور سه فاز
در یک الکتروموتور سه فاز، این فرکانس است که در تغییرات سرعت دخیل می باشد. میزان گشتاور در این موتور های الکتریکی نیز ناشی از لغزش دینام سه فاز و اختلاف سرعت بین روتور و میدان دوار القا شده روی استاتور می باشد. در الکتروموتور های سه فاز AC، در صورتیکه سیم پیچ های مختلف با قطب های مختلف استاتور موجود باشند، می توان سرعت را تغییر داد. اما در نوع القایی این موتورها، برای تغییر سرعت، می بایست میزان فرکانس منبع تغذیه را تغییر داد.
مشخصات فنی الکتروموتور سه فاز
مشخصات فنی این نوع از موتورهای الکتریکی و به طور کلی تمام الکتروموتور ها را می توان از روی پلاک موتور مشخص نمود. بنابراین، برای خرید الکتروموتور، توانایی پلاک خوانی امری بسیار مهم می باشد. به صورت کلی اطلاعاتی که روی پلاک موتور الکتریکی سه فاز درج می گردد به شرح زیر می باشد:
V: نشان دهنده ی مقدار مجاز ولتاژی است که می توان به الکتروموتور اعمال نمود.
A: نشان دهنده ی حداکثر جریان کار موتور می باشد و ترجیحا می بایست از محصول به گونه ایی استفاده کرد که با جریانی کمتر از این مقدار، کار کند.
HZ: این علامت، علامت اختصاری مربوط به فرکانس می باشد. مقدار فرکانس برق در ایران ۵۰ هرتز می باشد، اما برخی از کشور ها دارای فرکانس ۶۰ هرتز می باشند.
R.P.M: نشان دهنده ی تعداد دور الکتروموتور در یک دقیقه می باشد.
KW: میزان توان الکتروموتور را مشخص می نماید.
IP: درجه حفاظت موتور الکتریکی (در برابر آلودگی های محیطی از قبیل گرد و غبار و …)
NO: شماره ساخت الکتروموتور
منابع: electrical4u، electricaltechnology، electrical4uonline و control